Een voorloper van het Arabische schaakspel Shatranj speelt een beslissende rol in het beroemde Indiase epos Mahabharata, dat gaat over het ontstaan van India en haar spirituele tradities. Het is geschreven in de 1e eeuw na Chr, maar mondelinge versies ervan gaan terug tot ver daarvoor. Een rode draad in dit werk vormt de strijd om de troon tussen twee dynastieën: de Pandava’s en de Kaurava's. De Pandava’s worden uitgedaagd om met de beste bordspeler en dobbelaar van hun tijd, een Kaurava, de strijd aan te gaan. Ze verliezen niet alleen al hun bezit en zichzelf maar ook hun gemeenschappelijke vrouw Draupadi.
Als Draupadi door een Kaurava op schandelijke wijze gedwongen wordt zich te ontkleden, voorkomt de god Krishna dit door haar in een eindeloos kleed te wikkelen. Draupadi eist als genoegdoening voor de vernedering de vrijheid van de Pandava’s en de teruggave van hun wapens. De oorlog die hierop volgt wordt uiteindelijk gewonnen door de Pandava’s.
Smeltkroes
India wordt tegenwoordig door de meeste schaakhistorici gezien als de bakermat van het bordspel Chatrang, dat de Arabieren na de verovering van Perzië [2e helft 7e eeuw na Chr.] omdoopten tot Shatranj. De schaakhistoricus Gerhard Josten [Chess, a living fossil, 2001) vermoedt dat Chatrang is ontstaan in het Kushanrijk [m.n. de Gandhararegio], door een aantal geavanceerde spelconcepten uit meerdere landen te combineren. Dit rijk uit de eerste eeuwen na Christus had diplomatieke contacten met Rome, het Perzische Rijk en China. Het stond bekend om zijn religieuze tolerantie, en de samensmelting van culturele opvattingen. Enkele eeuwen lang was het het centrum van de uitwisseling tussen het Oosten en het Westen, met name via de zijderoute. Tolerantie in Ghandara … Het kan verkeren ….
Hoe het ook zij, duidelijk is wel dat bij al deze voorlopers van Shatranj dobbelstenen bepaalden met welk stuk gespeeld moest worden. Dat heeft volgens Yuri Averback te maken met de leer van het karma, de basis-filosofie van hinduisme en boeddhisme. Het werpen van de dobbelsteen bete-kende de manifestatie van het lot. De dobbelsteen rolt, en je moet leven met de resultaten. De geworpen dobbelsteen vertegenwoordigt het onherroepelijke, datgene waarop je geen invloed kunt uitoefenen.
Het opgeven van de dobbelstenen was een revolutionaire stap, die niet alleen het spel zelf veranderde, maar ook de filosofie ervan. Nu hing het resultaat van de wedstrijd volledig af van de keuze van de spelers. Ze werden meesters van hun lot. Averbakh denkt dat de Grieken voor die stap verantwoordelijk waren. Zij brachten, zo vermoedt hij, hun oorlogsspel petteia naar Noordwest-India, waarmee ze veel handelscontacten hadden.
In vergelijking met schaken was het een eenvoudig spel, maar het belangrijkste was dat er niet met dobbelstenen gespeeld werd! Het is de speler zelf die beslist waar en welke stukken hij/zij plaatst. Er is volledige keuzevrijheid.
Chatrang Petteia
Het „opgeven“ van de dobbelstenen is trouwens een groot woord, want uit de literatuur blijkt dat de variant met dobbelstenen nog lang in zwang bleef.
Huon van Bordeaux
Zo komt er in het chanson de geste Huon van Bordeaux (geschreven rond 1200) een scène voor waarin een emir een weddenschap met de ridder Huon afsluit: als Huon de dochter van de emir - een topschaakster - weet te verslaan, mag hij een nacht met haar doorbrengen. Als hij verliest, betekent dat einde verhaal voor Huon.
Huon vraagt de prinses: „Hoe wil je spelen? Door zelf de stukken te ver-plaatsen, of met dobbelstenen?”
Ze antwoordt: „Alleen met de stukken.“
De prinses verkiest dus een intelligentiespel boven een kansspel en verwerpt het gebruik van dobbelstenen om te bepalen met welk stuk ze moet spelen. Pas in het begin van de 14e eeuw ruimen de dobbelstenen definitief het veld. En wat Huon betreft. Het is zijn geluk dat de dochter van de emir tijdens het spel verliefd op hem wordt en hem uit vrije wil uit een aanvankelijk hopeloze positie laat ontsnappen.…
Haar offer levert voor haarzelf niet het gewenste resultaat op: Huon weigert als echt “Christelijke ridder” het bed met haar te delen. En haar wordt, anders dan Draupadi voorlopig geen wraak gegund.
Alie Blokhuis
Oktober 2023